Родился 1920 г., умер 2000 г.
Награды: Медаль Жукова, медаль “Ветеран труда”, орден Отечественной войны 2 степени, медаль за доблестный труд и за победу над Японией, Почетная грамота Президиума Якутской АССР Верховного Совета.
Уроженец Одейского наслега. Призван на фронт 16 июля 1943 г. (Восточный фронт, часть 673 стрелкового полка).
“…Мин, Степанов Иван Самуилович, олунньу ыйга 1920 сыллаахха Күөл Көрдүгэнэ диэн Түүкээн үрэх үрдүгэр баар түбэҕэ төрөөбүтүм. Аҕам, Степанов Самуил Степанович, сахалыы «Тоотоолуур» аатынан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибит булчут идэлээх оҕонньор. Ийэм Марыына: «Сататтан» төрүттээх, дьонноро булдунан, сүөһү ииттэн, бурдук үүннэрэн иитиллэн олорбут дьон.
Бииргэ төрөөбүттэр 4 этибит. Убайым Роман миигиттэн 2 сыл аҕа, 19 саастааҕар кэргэннэммитэ. Үөһээ-Бүлүү Аһыкайын «Хобо Байбал» диэн киһи кыыһын ылбыта, холбоспуттара 2-с сылыгар кэргэнэ оҕолонон баран, сыыстаран, ойоҕостотон өлбүтэ. Роман Аҕа дойду сэриитин маҥнайгы ыҥырыытыгар барбыта, сэрии бүтүөр диэри сылдьыбыта. Сэрии кэлин сылларыгар бааһыран сэрииттэн босхолонон, үлэ фронугар сылдьыбыт этэ.
Костромскай уобалас Галич куоракка нуучча дьахтарынаан холбоһон, ыал буолан, үс оҕолоох: икки уол, биир кыыс. Сэрии кэнниттэн биирдэ эрэ отуттан тахса сыллааҕыта кэлэн барбыта. Маайа диэн балтылааҕым 18-гар кэргэннэнэн баран, 21-гэр өлбүтэ, биир оҕолооҕо эмиэ өлөөхтөөбүтэ. Быычаа Маарыйа, балтым сэрииттэн кэлбитим кэннэ 1946 сыллаахха өлбүтэ.
Үөдэй оскуолатыгар 1928 сыллаахха киирэн, 4 кылааһы бүтэрэн биир дойду оскуолатын билиитин барытын хааламмыт, сүүнэ үөрэхтээх киһи буола түстэҕим. Оччоҕо учууталларынан үлэлээбиттэрэ: Булкин диэн Москва киһитэ нуучча тылын учуутала. Сахалыы, нууччалыы тэҥҥэ үөрэтэрэ. Саввинов Николай Николаевич, Чэккиэс уола, сэриигэ барбыта, эргиллибэтэҕэ. Иванов Андрей Саввич, күүстээх киһи дииллэрэ, Ньурба киһитэ, Литвинов В.Д. Ол са±ана элбэх оҕо үөрэнэрэ. Бөкчөөлө, Ыйылас, Чкалов, Сата, Аһыкай, Оҥхой, Мэйик, Далыр оҕолоро Үөдэйгэ үөрэнэллэрэ, мин баарбына сүүсчэкэ оҕо үөрэнэр быһыылааҕа.
Оскуоланы бүтэрээппин кытта, 1932 с. биригэдьиир оҥордулар. Колхозпут Төрүккэ баар «Герой пятилетка» диэн этэ. Председатель Васильев Федор Васильевич этэ. Аармыйаҕа барыахпар диэри биригэдьииринэн үлэлээбитим. 19 сааспар, 1939 сыллаахха Маайаны Оҥхойтон көһөрөн киллэрэн ыал буолбуппут. 1940 сыллаахха маҥнайгы оҕом Паша төрүүр.
1943 сыл сайын пароходунан сэриигэ барбытым. Лена баһыгар туһэрбиттэрэ. Иркутскайга биир хоннорон баран Читаҕа илдьибиттэрэ, онно байыаннай комиссияҕа көрөн икки аҥы хайыппыттара. Сорохтору Арҕаа фроҥҥа, атыттары – Илиҥҥэ. Билэр дьонум бары Арҕаа фроҥҥа тылламмыттара. Мин «Илиҥҥилэргэ» тубэһэн хаалан, дьоммуттан арахсан хаалан санаа бөҕөҕө түстүм. Арҕаа ыытыҥ диэн көрдөһө сатаатым даҕаны, ылымматылар. «Илинҥэртэн» сылдьар биир командир Лобегин миигин дэлби мөхтө: «Тоҕо арҕаа тиэтэйэҕин, онно аймахтарыҥ» кэтэһэн олороллор дуо? Манна хаал Япония өтөрүнэн сэриилэспэт, Германияны тургэнник кыайдахпытына, баҕар, Дьоппуон сэриилэһиэ суоҕа», – диэтэ. Миигин тылыгар киллэрэн кэбистэ. Бэйэтэ күүстээх көрүҥнээх доруобай, үскэл киһи этэ. Онон буолуо, кыанар, тэтиэнэх дьону бэйэтигэр талар быһыылааҕа. Остолобуойга уочаратынан баран стройдаан сылдьан аһыырбыт. Биирдэ хортуоска буһарынан мустууга арыый хойутуу сыстыбыт. Территорияҕа киирэргэ тимир решетка баара, миигиттэн арыый үрдүк этэ. Стройбар киирэ охсоору, сүүрэн иһэн таарыйбакка да үрдүнэн ойон кэбистим. Били командирым көрөн турар эбит, кэлэн санныбын таптайда. Кэлин сэриигэ өлөөхтөөбүтэ. Сэрии хонуутугар бааһыран баран өр хаана бара сыппыт. Госпитальга сытан миигин санаабыта үһү. «Уолбуттан Ивантан арахсан өллүм. Кини баара буоллар, быраҕыа суох этэ. Өрүһүйүө этэ,»- диэбитэ үһү.
Биир сарсыарда эрдэ, комиссия кэнниттэн дьоммун арҕаа ыыттылар. Биһигини поеһынан Даурияҕа илдьэн туттардылар. Саха элбэх. Нуучча, атын араас омуктар элбэхтэр. Баанньыкка киллэрбиттэригэр салынным. Дьоннорум ойоҕосторун уҥуоҕа адыгыраабыт, бууттарын этэ холбойбут. Наһаа дьүдьэхтэр. Биһиги саҥа кэлээччилэр олох атыммыт. Оччотооҕуга толору эттээх-сииннээх син кыанар уол этим. «Эн эмиэ биһиги курдук буолуон», – диэтилэр. Ас олус мөлтөх, 2 сыл устата хоргуйуу аҥаардаах сылдьан, байыаннай үөрэх кытаанаҕа, түүн түрүбүөгэ оҥорон, үстүү көстөөх сиринэн сүүрдэн дьиҥнээх сэрии буола турарын курдук балаһыанньаҕа сылдьаҕын. Аны ис ыарыыта, дизентерия буулаата. Бүтүн дивизия (биир тыһыынча киһи) биир сылга өллө. Америкаттан эмп аҕалан быыһаабыттара. Ол иннинэ түүн аайы биэстии-алталыы киһини, өлбүттэри соһон кэбиһэллэр. Мин саҥа ыалдьан иһэн, ол эмп кэлэн, өрүһүллүбүтүм. Японияны кытта сэрии биир ый иннинэ бадахтаах, маршал Малиновскай кэлэн кытаанах хонтуруол, ыйаах оҥорбут. Дьону тургэнник чөллөрүгэр түһэриҥ, аһылык нуорматын эбиҥ, эмтээн диэбиттэр. Онтон ылата үчүгэй буолан бардыбыт.
Даурияттан 30 көстөөх сиргэ сатыы илдьэн биир суукка өрөттүлэр. Эмиэ айаннаан үһүс сууккаҕа сэрии сиригэр тиийдибит. Станковай пулемекка үспүт, 50 киилэ ыйааһыннаах пулемет, ону таһынан, атын сэбин-сэбиргэлин, малыҥ 20 киилэ, ону барытын сүгэ сылдьаҕын.
Сэрии сиригэр чугаһаабыппыт кэннэ, этиҥ этэрин курдук тыас ньиргийэр. Улахан өрт уота турбутун курдук, хабыс хараҥа буруо. Амур өрүскэ тиийэн, маһы эт санныбытынан таһан муоста оҥордубут. Хамныы турар муостанан өрүһү туораатыбыт. Сэрии тыаһа сүрдээх, бомба эстэр, артиллерия ытар тыаһа кулгааххын дөйүтэр, туох да көстүбэт буруота, сотору-сотору кулгааҕын таһынан буулдьа чыскыйан ааһар. Сэриилэһэ сытар сирдэригэр чугаһаатыбыт. Ойуурбут-тыабыт бүтэн, степкэ киирдибит. Үрдүк хайа, хайа тэллэҕэр турар куорат көстөр. Бэлэм окуопаҕа сыттыбыт. Траншея иһинэн сылдьан хамаанда биэрэллэр. Биир суукка сынньатан баран, эмиэ киллэрдилэр. Иһирдьэ киирэн истибит. Дьоппуон өттүттэн ыталлара сүрдээх. Хайа үрдүттэн хас киһи хамсыырын ааҕа, көрө сытан ытыалыыллар. Биир нэдиэлэ курдук буоллубут. Арҕааттан эбии байыаннай күүс кэллэ, «Катюшанан» ытыалаан, самолетунан буомбалаан «Сата» хайатын курдук оттоох-мастаах хайаны күөрэ-лаҥкы оҥордулар. Ол кэнниттэн хайаҥа хороон курдук хайаҕастарынан иһиттэххинэ, аллараа дьоппуоннартан ырыа, музыка бөҕө иһиллэр. Уонунан миэтирдээх сиргэ сыталлар дииллэр, хайаҕа поезд, массыына сылдьар туннеллары оҥорбуттар. II дивизия сыппыт, дьоппуоннар иһэр ууларын киллэрэр кистэлэҥин олохтоох китаец тыллаабыт. Биһиэннэрэ кытайдары тыытыа суох буолан тылларыгар киллэрбиттэр, иһэр ууларыгар дьааты кутан билиэн бэринэргэ күһэйбиттэр. Саһар сирдэриттэн тахсан сэриилэрин сэбин туттардахтарына, кинилэри тыыппаккын, ити сирдэригэр отут сыл сытар кыахтаах этибит диэбиттэр уһу.
Ас, бородуукта арҕаа таһыллыбыта. Биир сыл кэриҥэ эмиэ сулууспалаатыбыт. Курууппа бурдук бөҕө дьаарыстанан турара. Даурияҕа ый кэриҥэ буолан баран, дойдубутугар босхолоон ыыттылар. Дойдубар кэлэн үлэ үөһүгэр түспүтүм. Пенсияҕа тахсыахпар диэри биригэдьииринэн үлэлээбитим.”
Ветеран И.С.Степанов ахтыыта
“…Өрүү саныахпыт ытык аҕабытын.
Ааспыт сэрии туһунан өйдөбүнньүк өлбөөдүйбэт. Ийэ дойду иһин тыыннарын толук уурбуттар албан ааттара умнуллубат. Суостаах сэрии сыллара ырааттахтарын ахсын кинилэр оҥорбут улуукан хорсун быһыылара өссө ордук суолталаналлар. Биһиги кырдьаҕастарбыт күн дьыл бардаҕын ахсын аҕыйаан иһэллэр.
Улуу Кыайыы 70 сыллаах үбүлүөйүнэн мин аҕам туһунан суруйарга сананным. Аҕам Степанов Иван Самуилович 1920 сыллаахха олунньу 2 күнүгэр төрөөбүт. Үөдэй нэһилиэгин дархан кырдьаҕаһа, киһи киэнин килбиэннээҕэ, чиэһинэйэ, сэрии кыайыылааҕа, колхоз, совхоз производствотын сатабыллаах салайааччыта. Дьонун-сэргэтин кытта кэпсэттэҕинэ дууһалыын сырдыыра, сүргэтэ көтөҕүллэрэ. Кырдьаҕастар кини элбэх үтүөтүн, эйэҕэс сыһыанын күүскэ ытыктыыллара, мэлдьитин саныыллара, суохтууллара. Бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан, төрөппүттэрэ кыамматтарынан, «Кытаанах тирэх» колхуоска киирэн кытаанах үлэлэри үлэлэспитинэн барбыт. Ол гынан оччотооҕу дьон сарсыарда биэс–алта чаастан, киэһэ 11–12 чааска диэри үлэлииллэрин учуоттаатахха, оҕоҕо күүһүн таһынан. Онтон сүрэхтээх–бэлэстээх, ханнык баҕарар үлэттэн инньэн–толлон турбат дьоҥҥо-сэргэҕэ аламаҕай уолу аны биригэдьиир гынан кэбиһэллэр. Биригэдьиир үлэтэ быдан ыарахан этэ. Колхуостаахтар көлөһүн күннэрин ким төһө гектар сири охсубутунан, мунньубутунан, хас бугулу туруорбутунан, төһө сири хоруппутунан, хас түүтэх бурдугу баайбытынан көрөн ааҕаллара. Биригэдьиир үксүн сатыы сылдьан быалаан тахсара. Итини күн ахсын толордоҕуна сатанара: райкомҥа, райсовекка сибидиэнньэни биэрэ тураллара. Стахановскай декадалар биллэрилэллэрэ, социалистическай куоталаһыы көхтөөхтүк тэриллэрэ. Аны колхуостаах ыарыйдаҕына биригэдьиир солбуйар.
Аҕам 1940 сыллаахха ийэбинээн Мария Федоровналыын ыал буолаллар. 1943 сыл Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан, Даурияҕа 644№-дээх стрелковай полкаҕа саллаатынан ылыллан 2,5 сыл байыаннай үөрэххэ сылдьыбыт. Аҕам станковай пулеметунан уонна снайперскай винтовканан ытарга үөрэммит.
1945 тиийэн Китай туһаайыытынан 30 көһү сатыы хааман Амур, өрүс үрдүгэр тохтообуттар. Кинилэртэн Василевскай генерал бирисээгэ ылан барбыт. Биир түүн өрүһү муостанан туораан хоммуттар. Сарсыарда сэриилэһэ диэн ааттаан атаакалаан, киэҥ сири хабан киирбиттэр. Кинилэр иннилэригэр киирбит дивизия улахан сµтµктэннэ диэн истибиттэр. Аҕыйах хонон баран «Кыайыы» буолбут истэн үөрүү буолбут. Ол сэптэр күргүөмнээх ытыыларынан доҕуһуолланан, хайаларга көҥү анньан киирбиттэр. Биирдэ киэһэлик японецтар атаакаҕа киирбиттэр. Дьэ, итиннэ икки өттүттэн алдьархайдаах сэриилэһии буолбут. Биһиги дьоммут олус күүстээх уоту аһан японецтары чугуппуттар. Көрдөхтөрүнэ, хара тордох курдук баһаам элбэх киһи хайа кэтэҕэр куоппуттар. Сэрии бүппүтүн кэннэ Харбинҥа, Чанчуҥҥа харабыллаабыттар. Аҕам 1946 сыл атырдьах ыйыгар дойдутугар эргиллэн кэлэн «Кытаанах тирэх» колхуоска салайар үлэҕэ өр сылдьыбыта.
Доҕоро, оройуон хаһыатын редактора, Семен Гаврильев этэрэ «Коммунист үтүө холобурун Үөдэй биригэдьиирэ Степанов Иван Самуилович көрдөрөр» – диир. Отут тоҕус сыл биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Аҕам дойдутун дьонугар сыыдам сырыылаахтара уонна сиэрдээх сүбэһиттэрэ. Хайа күн сэрииттэн кэлиэҕиттэн Үөдэйгэ киминэн да солбуллубат кырдьыар диэри, биригэдьииринэн µлэлээбитэ. Күүһүн, өйүн–санаатын бүтүннүүтүн Үөдэй дьонун олохторун, үлэлэрин хааччыйыыга хаһаайыстыба, бөҕөргүүрүгэр анаабыта. Сур атын миинэн отчуттарыгар, сүөһү үлэһиттэригэр үлэлэрин билсэ таарыйа булдуттан күндүлүүрэ. Мииһээҥҥэ ньэчимиэн бурдуга саһара буһарыттан, дьөһөгөй төрүөҕэ, хороҕор муостаах үөскүүрүттэн сүрэҕин эрчимэ күүһүрэрэ, дууһата үөрэрэрэ. Дьон-сэргэ күннээҕи олоҕун, кыһалҕатын кини билэрэ, өйдүүрэ. Кыра–хара дьоҥҥо кыһамньылаах сыһыанын Үөдэй кырдьаҕастара саныыллара, ахталлара.
Кыайыы 55 сылын туолар сылыгар аҕам доруобуйата мөлтөөбүтэ. 2000 сыллаахха 80 сааһыгар күүскэ таптыыр, аҕабыт, эһэбит Иван Самуилович хомолтолоохтук суох буолан ыар сүтүктэммиппит. 1974 сыллаахха Ленинскэй оройуон Бочуотунай кинигэтигэр киллэрбиттэрэ. Өссө бэлиэтээн эттэххэ кини 5 мэтээллээх уонна биир орденнаах. Тыыннаахпыт тухары кини сырдык сэбэрэтин, үтүө майгытын, мындыр өйүн саныы сылдьыахпыт.”
Ахтыы суруйда оҕолорун, сиэннэрин
ааттарыттан кыыһа Розалия Ивановна Степанова,
Хаҥалас, 2015
Ветеран аҕам
Самаан сайын ыһыаҕар
Дойдутун түһэн биэрбэккэ,
Дьонун сүргэтин көтөҕөн
Тустуу бөҕөһүн кыайан
Дьонуттан соргу түстэтэн
Сэриигэ барбыта аҕабыт.
Дьулааннаах уоттаах сэриигэ
Киирсибиттэрэ дойдутун буойуннара
Кинилэри сайыһан уйадыйан,
Ытыыра хаанынан дууһата,
Дьаныһан көрдөспүтэ толлубакка,
Уоттаах сэриигэ киирсэргэ.
Хорсун–ходуот санаалаах
Кытаанах тулуурдаах буойун,
Төрөөбүт сирин көмүскээн,
Таптыыр кэргэттэрин санаан
Сырдык тыынын кэрэйбэккэ
Сытыы буулдьаттан охторо.
Сэрииттэн тыыннаах эргиллэн
Кэргэттэрин көрсөр дьолломмута,
Сырдык амарах санаалаах
Сэрииттэн эргиллибэтэх доҕотторуттан
Дууһата оспот баастаммыта.
Хоһуун–ходуот аҕаккам,
Солбуллубат биригэдьииринэн үлэлээн,
Куотталаһыы инникки күөнүгэр
Куруутун биригээдэтэ бастыыра,
Олох кирбиитин уһансан
Оройуон бочуот дуоскатыгар чиэстэммитэ.
Бу хоһоону аҕам тыыннааҕар суруйан 1999 сыл Кыайыы күнүн бырааһынньыгар бэлэхтээн үөрдүбүтүм.
Распечатать