Кузьмин Федор Кузьмич
Кузьмин Федор Кузьмич 1915 с. ахсынньы 10 күнүгэр Бүлүү оройуонун Бөкчөҥөө нэһилиэгэр, Тимир Балык диэн сиргэ Куһумуун (Кылаҥый) Кууһума уонна Ааныска диэн ыалга иккис оҕоннон төрөөбүтэ. Кини Акы начаалынай оскуолатын бүтэрбитэ. Сэрии иннинэ Щербаков колхуоска суоччутунан үлэлээбитэ.
1942 с. бэс ыйыгар сэриигэ ыҥырыллыбыта. Маҥнай тиийэн Уральскай байыаннай уокурук Чебаркуль байыаннай батальонун 18-ыс гвардейскай ротатыгар пулемётчик байыаһы бэлэмниир отделениетыгар ыйы кыайбат бириэмэҕэ үөрэммитэ. Станковой, ручной пулемётынан, бинтиэпкэнэн ытыыга отличниктаан, кыранаатаны быраҕыыга бастакы разряды ылан ефрейтор званиелаах бастакы нүөмэрдээх наводчик диэн суруктаах кыһыл армеец билиэтин туппута.
Сталинград сэриитин 812, 381 гвардейскай стрелковай дивизияларын састаабыгар пулеметчигынан сылдьыбыта. Сэриилэһэ сылдьан хаста эмит сыыһа-халты бааһыран аҕыйах кэмҥэ санчааска сытан эмтэнэн чааһыгар этэҥҥэ төннүтэлээн салгыы сэриилэһэрэ. Разведкаҕа да сылдьыспыта. Ол курдук станковой пулеметунан ытыалаһа сыттаҕына снаряд кэлэн түһүүтүгэр хаҥас илиитигэр улаханнык бааһыран госпитальга киирбитэ. Уһуннук эмтэммитин кэннэ, хамыыһыйа түмүгүнэн, сыыйыллан дойдутугар 1943 сыл бэс ыйыгар эргиллэн кэлбитэ. “Аҕа дойду сэриитин” I степеннээх орденынан, “Хорсунун иһин”, “Германияны кыайыы иһин” о.д.а. мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Сэрии кэнниттэн Сосновкаҕа инбэлииттэр дьиэлэригэр сопхуостаабыта. Онно сылдьан 1952 с. II Күүлэттэн төрүттээх Ф.К.Степановнаны кытта холбоспуттара. Сотору кэминэн Үгүлээккэ көһөн олохсуйбуттара. Алта (3 кыыс, 3 уол) оҕоломмуттара. Кэргэнэ нэһилиэк балыыһатыгар медсестраалаабыта. Бэйэтэ пенсияҕа тахсыар диэри ойуур хаһаайыстыбатыгар леснигинэн үлэлээбитэ.
Сэрии, үлэ бэтэрээнэ Ф.К.Кузьмин Бүлүү куоратыгар олорон 1986 с. кулун тутар 3 күнүгэр күн сириттэн туораабыта.
Саха саллаатын бойобуой суола
Кузьмин Федор Кузьмич
Ветеран ВОВ
Мин 1942 с. бэс ыйын 23 күнүгэр сэриигэ барбытым. Уральскай байыаннай уокурук Чебаркуль байыаннай батальонун 18-ыс гвардейскай ротатыгар пулемётчик байыаһы бэлэмниир отделениетыгар нэһилиэкпиттэн Яковлев М.Н., Афанасьев А.Ф., Петров Д.С. уонна Мастаахтан Алексеев Дмитрий диэн уолаттардыын түбэспиппит. Станковой, ручной пулемётынан, бинтиэпкэнэн ытыыга отличник этим. Кыранаатаны быраҕыыга 1 разрядка туттарбытым. Ыйы кыайбат бириэмэҕэ үөрэммиппит кэнниттэн сэриигэ барарга кыһыл армеец билиэтин биэрбиттэрэ. Онно бастакы нүөмэрдээх наводчик, ефрейтор званиеламмытым, атын уолаттарга «стрелок-солдат» диэн суруйбуттар этэ.
Сэриигэ бэрт бытааннык, эрэйдээхтик айаннаан, инники кирбии чугаһыгар түүн тиийбиппит. Күһүн буолан, хаар хаһыҥы аахсыбакка утуйбуппут. Сарсыныгар күн ортотун саҕана: «Дивизия пулемётчиктара, стройдааҥ!» – диэн хамаанда бэриллибитигэр мин хаҥас уһукка түбэспитим. «10 пулемётчик атын чааска бараҕыт», – диэн 10 киһини ааҕан ылбыттарыгар мин эмиэ түбэспитим. Дьоммун кытта бырастыылаһар бириэмэ суоҕа, илдьэ барбыттара.
1 км кэриҥэ сири баран тохтоон турдубут. Старшай политрук строй иннигэр бэсиэдэ оҥордо: «Эһиги бары саҥа дьоҥҥут, сэрии балаһыанньатын билэргит наада. Эһиэхэ Сталинград куораты көмүскүүр чиэс түбэстэ. Сэрии кытаанах. Өстөөх Царицын куораты ылаары кэмэ, ахсаана биллибэт техникатын, армиятын киллэрдэ, онон өлүү эбэтэр кыайыы Царицын көмүскэлиттэн тутулуктаах. Кылаабынай Верховнай Командующай табаарыс Сталин бирикээһинэн ким да чугуйбат. Ким чугуйбут – ол таҥнарааччы! Ол – буулдьаны бэйэтэ ылар, ону чуолкай өйдөөҥ!» – диэтэ. Салгыы сэриигэ киирэргэ сэп түҥэттилэр, кэлбит 10 пулемётчиктан 3 киһиэхэ пулемёт тигистэ: «Атыттар саппааска сылдьаҕыт», – диэтэ.
Мин бинтиэпкэҕэ тигистим уонна пулемёт биэрбэтэхтэриттэн хомойо санаатым. Пулемет тиксибэтэх атын табаарыстарым үөрбүттэрэ: «Пулемёт өстөөх маҥнайгы точката, бакаа биир эмэ чааска тыыннаах буолуохпут», – дэстилэр. Пулемёт оннук эбит диэн мин, дьэ, өйдөөтүм.
Сэрии инники кирбиитэ чугас, өтөр-өтөр ытыалаһыы, снаряд эстэр тыаһа сүрдээх хойуу. 4 киһи кэккэтинэн стройдаан бардыбыт. 1 км сири бара иликпитинэ биир кэккэннэн субуруттулар. «Иннигит диэки!» Аҕыйахта барааппытын кытта буулдьалар ыйылаан ааһар буоллулар. «Сытыҥ! Сыыллан үөмэн киириҥ!» Боруор буолан эрэрэ. Өстөөхтөр биһиги иннибитигэр бааллар эбит. «Ытыалааҥ!» – диэн хамаанда иһилиннэ. Эмискэ кутаа уот өрө оргуйда, ыыс-быдан, аан туман буолла. Иэдээн ыарахан сыт кэлэр сиригэр тиийдибит. Биһигини тохтоттулар. «Окуопаҕа түһүҥ!» – диэн буолбутугар харбыалаһан окуопа булан түстүм. Эмискэ тыал тыаһа оту сирилэтэр, окуопа буора үрдүбэр тохтор… Немецтэр маннык хойуутук ыталлар эбит дии санаатым. Хараҥа буолан туох да көстүбэт. Өстөөх ханна сытарын, илини-арҕааны билбэтим. Өтөр-өтөр «Ытыалааҥ!» – диэн хамаанда иһиллэр. Туох да көстүбэтин үрдүнэн биир эмэ ботуруону мээнэ ытабын.
Сарсыарда халлаан барык-сарык сырдыыта «Иннигит диэки!» диэн буолла. Ойон тахсан 4-5 миэтэрэни барааппын кытта буулдьа тыаһа тыаллыы ыйылаата, синиэлим тип-тирилэс. Өссө аҕыйах миэтэрэни бараат окуопаҕа түстүбүт. Тыас тыаһа «парт» гына түстэ, иэдээн куһаҕан сыт саба биэрдэ. Төттөрү тахсыахпын, буулдьа ааһара хойуута бэрт. Тутан көртүм – өлбүт киһи сытыйбыт. Кэннибэр табыллыбыт дьон саҥата иэдээн элбэх. Ытаһыы, хаһыытаһыы, дьоннорун ааттыы-ааттыы бырастыылаһыы… «Немецтэри кыдыйыҥ! Иэстэһиҥ!.. Өрүһүйүҥ!.. Сиэтилэр!..»
Билигин да үчүгэйдик сырдыы илик. Киһибин тутан көртүм -атаҕа биһиги кэлбит сирбит диэки, биһиги киһибит эбит. Былырыын сайыспыт доҕотторбун санаан харааһынным, кинилэр эмиэ маннык буоллахтара… быраатым Баһылай, Трофимов Михаил, Мандаров Филипп, Михайлов Николай, Петров Сэмэн… Абатыан! Көрбүт киһи немэһи!..
Өтөр-өтөр ытыалыыбыт. Сырдаата. Дьэ көрөр инибин немэһи. Одуулаа да, одуулаа – мэлигир. Арай сэтгэ дуу, аҕыс дуу сүүсчэкэ метрдээх сиргэ дьиэ көстөр. Ити хутору бүгүн ытыалыахтаахпыт – бирикээс оннук. Немэһи көрөөрү быыс буолла да одуулуубун – мэлигир. Немецтэр кытаанахтык саһалларын, хойуутук ыталларын сөҕөбүн. Кинилэр да биһигини көрө сытар буолбатахтар эрээри, дьоммутун араанньы гыналлар, өлөрөллөр. «Биһиги табарбыт буолуо дуо?» – отделение хамандыыра 20-чэ саастаахукраинец уолтан ыйытабын.
Сэрии буолуоҕуттан араанньы буола, биир да күн сынньана илик үһү.
– Биһиги дуо, биһиги табабыт. Немэһи алҕаска эрэ, дэҥ көрүөҥ, ону да 4-5 сүүсчэ метртэн. Ол иһин үчүгэйдик ытыахха наада, оччоҕо эн да табыаҥ.
– Оттон билигин төһө ыраахтара буолуой?
– Ким билэр, – диэн хамандыыр эппэтэҕэ. Инники ыыппат, арааһа, чугастара буолуо. Сотору соҕус: «Өстөөх инники кирбиигэ, 150 метр иһэ, ытыалааҥ!» – диэн буолла. Элбэхтик ыттыбыт. Өстөөх буулдьата арыый сэл соҕус.
Күнүс котелоктары хомуйан ас аҕалтара киһи ыыттылар. Утатан сил тахсыбат. Барбыт дьоннор кэлбэтилэр. Күн ыраатта. Санинструктор кэлэн эппит: «Куукунаҕа дьон мустан турдаҕына 2 куукунаны снарядынан алдьаппыттар, дьонноро бары өлбүттэр. Бүгүн ас түүн эрэ кэллэҕинэ аһыыр дьон буоллубут». Инники барыыга хамаанда суох. Сержаммын кытта били өлбүт киһини таска таһааран сытыардыбыт. Окуопа анна хаан-билик. Синиэлбин устан тэлгии быраҕынным. Ол түүн эмиэ бу окуопаҕа хоннубут. Ас кэлбэтэ. Эмиэ алдьаттахтара – таайыы буолла. Сарсыарда күлүк-балык сырдыыта: «Иннигит диэки!» – диэн буолла. Ойон тахсан 10-ча метр сиргэ тиэрпэккэ, бэҕэһээҥҥитээҕэр хойуутук ыттылар. Окуопа чугас эргин суох, сыылла сыддьан харбыалаһан, биир окуопаҕа түстүм, уу тыаһа «парк» гынна. Быһаҕынан быһардааҕар сытыы тымныы буутум ортотугар диэри салаан таҕыста. Төттөрү тахсан хаптайан сыттым. Бу сыттахпына сиэн эрдэхтэрэ дии. Өр-өтөр буолбата, хахырыйаал окко маскировка плащтаах хамандыыр тарылаан кэллэ.
– Тоҕо таска сытаҕын?
– Окуопа уулаах, бу илийдим, тоҥнум.
– Таҕыс, били окуопаҕар бараҥҥын таҥаскын устан ыгын. Сержант Глушак, миэхэ кэл.
– Бу саллаакка кураанах ыстаанна булан биэр уонна кэлэн манна окуопата хаһыҥ!
Мин төннөн окуопабар түстүм. Атахпын, ыстааммын устан эрдэхпинэ сержант кэллэ.
– Маны кэт – бүрүүкэ, бачыыҥка!
– Хантан ыллыҥ?
– Хантан да буоллун! Кэт, бүтэр онон! – Хантан ылта биллэр, быстыам дуо, кэттэҕим дии.
Саҥаттан саҥа дьоннор кэлэ тураллар, биир да саха суох. Ас эмиэ кэлбэтэ, эмиэ алдьаппыттар. Икки сууккаҕа утах да, ас да суох. Сир үрдэ хаан буолан көстөр буолла, мэйиим эргийэр. Өстөөх «Рама» диэн самолёта өтөр-өтөр көтөн тахсан эргийэр, хаартыскаҕа устар үһү. Өр-өтөр буолбата, снаряд бөҕө саахымат бэрээдэгинэн таммалыыр, биир кэм этиҥ этэринии ньиргийэр. Били көстөр дьиэбит, сордоон-муҥнаан, сэттис күммүтүгэр арыый чугаһаата. Мин инники барыыга сүүрэн истэхпинэ, сотом «ньир» гынна. Окуопаҕа түһэн көрүммүтүм, сотом тириитин буулдьа дьукку көппүт. Сержант түбэһэ кэлэн бэрэбээскилээтэ уонна: «Тыылга таҕыс!» – диэтэ.
– Бааһым кыра дии.
– Акаары, сарасыанньа барыа, сынньан! Ол санинструкторы батыс!
Киһибин батыһан санчааска кэллим. Байыаннай быраас көрөн баран: «Бу аайы тахсаҕын дуо!?» – диэн кыыһырда уонна бэйэм бэрэбээскибинэн баайан баран: «Киһитэ тасыһан көмөлөс!» – диэн дьаһайда. Биир хонукка табаахтыыр да бокуойа суох дьаабы буолла. Барыта ыарахан араанньылаахтары көтөҕүү, ыытыы. Бу муҥнаахтар саҥалара, ынчыктара… Ол иһигэр нэһиилэ тыыннаах кэлбиттэр өлөллөрө… Бу кэриэтэ сэриигэ сылдьыбытым ордук курдук. Арыый уоскуйуу буолбутугар байыаннай быраастан: «Сэриибэр барабын», – диэн көрдөстүм.
– Барбаккын! Манна киһи наада, манна да сэрии.
– Суох, табаарыс старшай лейтенант-военврач, икки убайым инники кирбиигэ хаалбыттара, онно миигин, баһаалыста, ыыт.
– Ойоҕуҥ хаалбатаҕа дуо? Иккиһин эттим!
Ыксаан ытамньыйан ыллым. Киһим толуон оҕото биэрдэ уонна «бар» диэтэ. Эмиэ санинструкторы сирдьиттэнэн отделениебар тиийдим. Бэҕэһээ хаалбыт дьоммуттан 2 эрэ киһи баар. Били көстөр дьиэбит хаҥас өттүбүтүгэр арыый да кэлин хаалбыт. Рота хамандыыра үөгүлээн ыйытта: «Ким пулемётчик баарый, кэлиҥ?!» Биир да киһи эппиэттээбэтэ. Көрбүтүм, саллааттар бэлиэттэрин бэрэбиэркэлиир быһыылаах. Ону көрөн, бэлиэппин ууннум: «Мин пулемётчикпын», – диэтим. Хамандыыр батыһыннаран илдьэн станковой пулемёту туттарда уонна икки киһини көмөҕө биэрдэ. «Дьоҥнун үөрэт!» – диэн буолла.
Дьоммун үөрэппитэ, кэпсээбитэ буолабын да, мин нууччалааһыммын өйдөөбөттөр быһыылаах. Кыралаан иннибит диэки сыҕарыйабыт. Көмө дьонум сорох күн хаста да уларыйаллар, өлөллөр, араанньы буолаллар. Уон үс суукка сылдьан баран, кимэн киирэн истэхпитинэ снаряд оскуолага түөһүм тириитигэр хас да сиринэн батарыта түспүт. Эмиэ санинструкторы батыһан санчааска тиийдим. Военврач көрөн, эмтээн, килиэйдээн баран: «Көмөлөс!» – диэтэ. «Уон үс сууккаҕа сынньана да, утуйа да иликпин», – диэбиппэр: «Мин сэрии буолуоҕуттан утуйа иликпин, бирикээһи толор!» – диэтэ. Эмиэ киһини көтөҕүү-таһаарыы, киллэрии-атаарыы бөҕө буолла. Киэһэнэн киһи кэлиитэ арыый сэллээтэ. Онно эмиэ көрдөстүм. Киһим миигин биллэ уонна күллэ: «Хайа, убайдаргын, ойоххун көрдүҥ дуо?» Онно эмиэ сымыйалаатым: «Биир убайбын сиэбиттэр, биирдэрэ бакаа баар». Итэҕэйдэ быһыылаах. «Сөп, сынньан», – диэтэ. Бааһырбыттар сытар сирдэрин улаҕатыгар баран, бараан тириитинэн саптан баран утуйан хааллым. Төһөҕө уһуктубутум буолла, киэһэ буолбут. Дьонум умнан кэбиспиттэр, турбуппар биирдэ соһуйдулар.
Нөҥүө күнүгэр эмиэ санинструкторы батыһан инники кирбиигэ тиийдим, чааһым, бэйэм чааһым, дьоно бары атыттар. Ити 381-с стрелковай гвардейскай дивизия. Алтынньы ый эргэтэ этэ. Ручной пулемётчик туораабыт, онон пулемёты миэхэ биэрдилэр. Хас да хутордары ыллыбыт. Түөрт суукка сылдьан баран, разрывной буулдьа оскуолагынан уҥа бүлгүммэр араанньы буоллум, суон инньэ үүтүн сар хайаҕаһынан хаан тахсар, эмиэ хас да буолан санчааска тиийдибит. Военврач урукку киһи, уочаратым кэлбитигэр көрөн баран: «Эн мэлдьи кыратык араанньы буолаҕын, аны сэрииттэн куттаныма, өлүөҥ суоҕа. Араанньыҥ кыра эрээри, оскуолак иһирдьэ киирбит, рентгеҥҥэ көрүөхтэрэ, армейскай госпитальга ыытабын», – диэн сурук биэрдэ. Үс буолан ыйыы хоту бардыбыт, аара массыына ситэн, онно олордубут. Киэһэ Комышин диэн куоракка кэллибит, араанньы буолбуттар элбэхтэр. Дьону кэрийэ сылдьан нэһилиэгим киһитэ Трофимов Егор Петровиһы (Хоһой уолун) буллум, киһим үөрүүтүгэр түҥ-таҥ саҥартаата. Убайым Кирилэни туоһулаата, тугу билиэм баарай, атын чааска сылдьыбыт киһи.
Мин бу госпитальга 17 хоннум, онтон 9 киһи буолан үтүөрбүттэр чааспытыгар атаарылынныбыт. Манна икки хоммуппут кэннэ сэриигэ атаардылар. Сулбу, түргэн айанынан бардыбыт, алта хонон сэриилэһэр сиргэ тиийдибит, үргүлдьү инники кирбиигэ киллэрдилэр. Бинтиэпкэ туттардылар, сотору миигин ыҥырдылар: «Бу түүн сынньанаҕыт, сарсын киэһэ 5 буолан «тыл» аҕала разведкаҕа бараҕыт. Дьонноруҥ ол тураллар, бар!» – диэтилэр. 5 буолан тыылга тахсан, санчаас аттыгар землянка баарыгар киирдибит. Дьоннорум улаханнык санаарҕыыллар, саҥа-иҥэ суох. Лейтенант Беляков диэн хамандыырдаахпыт. Тимир оһоҕу оттунан чэй истибит. Дьонум дьэ ону-маны кэпсэтэн иһэн, хайдах сыддьар туһунан сэһэргэстилэр. Мин кыайан өйдөөбөппүн. Сарсыныгар разведка хамандыыра хайдах сылдьар туһунан эмиэ элбэхтик кэпсээтэ. Эмиэ өйдөөбөппүн, бас-атах истэрбинэн эрэ туһанабын. Таҥаспытын көрөн уларыттарда. Маҥан комбинезону, маҥан кырааскалаах автоматы, биэстии кыранаатаны, биирдии кинжалы, аһылыкпытын, элбэхтии соҕус шоколады, утахха сиэнэр биирдии пачка таблетканы биэртэлээтилэр. Бу 1942 сыл ахсынньы 10 күнэ этэ.
Ый тахсан сырдыыта өстөөх кирбиитэ ханан ааһарын кэтээн көрүллүөхтээх. Соҕуруулата соҕус бэйэбит чаастарбыт кирбиилэрин кэрийэ баран истибит. Киһи суола аҕыйаата. Сэлиэһинэй үүнэн баран быһыллыбакка хаалбыт. Ол хоту өттө талах тыа, синньигэс гынан баран, харааран, ыраатар быһыылаах. Ый ыраас да, ыраас. Икки ардыбыт 10 метр. Өстөөх кирбиитигэр киириэххэ диэри хамандыыр илиитинэн биллэриэхтээх. «Тохтооҥ!» диэтэҕинэ хаҥас илиитин туора охсор, «Кэлиҥ!» диэтэҕинэ уҥа илиитин өрө уунар. Өстөөх кирбиитин туорааһыҥҥа маҥан матаабыс сабы бэйэ икки ардыгар тутуллан иһиллиэхтээх. Тардар буолла да баран иһэҕин, тарпатаҕына тохтуохтааххын. Мин сэлиэһинэйи мэлдьи көрө, манаһа истим. Эмискэ сэлиэһинэй ортотугар 50-60 метр сиртэн киһи быган кэллэ да, кыҥаан эрэр. Ону-маны саныыр суох, ортотун туһаайдым да, тардан кээстим. Хаптас гынна, саста дии санаатым. Хамандыыр тохтотолоото. Өр сыттыбыт. Ыҥырда. Тиийдибит. Мин төрдүс киһинэн испитим.
– Ким ытта?
– Мин, онно немец баара, ытаары гыммыта.
– Кырдьык дуо?
– Кырдьык. Кэннибэр иһэр уолум эмиэ көрбүт.
Балачча буолан баран биир киһи турда да, сүүрдэ. Саа тыаһаатын кытта байааттаҥнаан баран сууллан түстэ. Ити хамандыыр бэйэтэ ыппыт. «Аны барыллыбат буолла. Өстөөх разведкатын көрүстүбүт, иһиттилэр», – диэтэ. Өр сытан баран 5-тии метр тарҕаһан, били охтубут киһиэхэ, тобуктаан, үөмэн бардыбыт. Киһи өлбүт. Дьэҥдьийэн, боростуой кумааҕыга оҥоһуллубут сир картатын буллубут. Эргийэн иһэн бастакы киһини буллулар, төбөтүн үлтү ыттарбыт. Хамандыыр: «Маладьыаскын! Баска ыппытыҥ дуо?» – диир. «Ээх», – диибин, киһиргиибин, дьиҥэр, төбөҕө кыҥаабатаҕым да буоллар. Дьэҥдьийэн тугу да булбатылар. Төннөн кэллибит. Били хоммут землянкабытыгар тиийдибит. «Мин кэлиэхпэр диэри манна буолаҕыт», – диэн баран хамандыырбыт штабка барда. Биһиги утуйдубут, сарсыарда кэлэн туруортаата. Эмиэ сэриибитигэр киирдибит. Немецтэри сүөһүлүү үүрүү буолла. Өссө улаханнык утарсыбат да буоллулар. Киирэн үс хонтум кэннэ, сарсыарда инники кирбиигэ киириэх иннинэ биир хамандыыр кэлэн миигин ыйытар. «Баар», – дэстилэр. «Саллаат, табаарыс Кузьмин, миэхэ кэл! Стройдааҥ!» – диэн буолла. Били хамандыыр строй иннигэр:
– Батальон аатыттан махталы биллэрэбин, биһиги биир бастыҥ хамандыырбьпын өстөөх разведчига ытан эрдэҕинэ, сытыы хараҕынан көрөн, түргэн туттуутунан инники ытан, өлөрөн быыһаата. «Хорсунун иһин» правительственнай наҕараадаҕа ыытабыт. Ол туһунан докумуону табаарыс Кузьмиҥҥа туттарарбын көҥүллээҥ!
«Ураа!» ньиргийдэ. Кырдьыга, өй-мэй буоллум. Үөрүү буоллаҕа буолуо, атын толкуй суоҕа. Илиитин уунан илиибин бобо тутта: «Өстөөҕү кыраҕы ытыыгынан кыдый! Кыайыыны түмүктээн төрөөбүт дойдугар тиийэн, дьоллоох олоҕу олор! Өссө да наҕарааданы ылары ситис!» – диэтэ. Баһыыбалыыбын. «Советскай Союзка сулууспалыыбын!» – диибин.
Старай Александровка диэн хуторга немец аэродромун ыллыбыт, алдьаммыт самолет лааҥкы курдук. Аэродрому кыратык ааһааппытын кытта, өстөөх тыылыттан икки улахан самолёттар кэлэн утуу-субуу түстүлэр. «Немецтэр, биһиги дьоммут туттахтара», – дэһии буолла. «Көппөтүлэр, тутуллубуттара чуолкай буолла», – дэстилэр. Ити үһүс күнүгэр биһиги ротабыт аатыгар Сталинтан махтал телеграмманы иһитиннэрдилэр уонна хас биирдиибитигэр кэлиэҕэ диэтилэр. Уопсайа 502 самолёттан били кэлэн түспүт икки эрэ самолёт бүтүн орпут.
Ыраах кыра дэриэбинэ көстөр. «Ол дэриэбинэни бүгүн ылабыт, бирикээс оннук!» – диэн буолла. Биһиги өттүбүтүттэн өлүү-сүтүү ама соҕус. Өстөөх улахан обороната суох сиригэр ханнык эмит утарса-утарса куотар. Билиэн ылыы элбэх. Били көстөр дэриэбинэҕэ тиийиэх иннинэ үс-түөрт сүһүөхтээх ытыалаһыы буолла. Дэриэбинэ лаппа чугаһаата. Биһиги киир да, киир. Сотору дэриэбинэни ылан, анараа саҕатыгар аҕыйах хатыҥ, харыйа мастаах сиргэ тиийдибит. Хамандыыр сибиряк Пронин Василий биһигини бэйэтигэр ыҥыртаата. Сорох чаастарбыт хаалбыттар, биһиги эрэ киирбиппит. Аны, өйдөөн көрбүппүт, немецтэр төгүрүйэн эрэллэр. Бэйэбитин бэйэбит көмүскэнэр дьон буоллубут. «Баҕар, дьоммут быыһыахтара. Ким тыыннаах – бэриммэт. Бу намталга төгүрүйэ сытан бэлэмнэнэ охсуҥ! Баар ботуруону көрөн үллэстиҥ!» – диэтэ хамандыыр. Немецтэр киирэр сирдэрэ ыраас, үрдүк соҕус дэриэбинэ кытыыта. Ботуруоммутун үллэстэн сыттыбыт. Биир станковай, икки ручной пулемёттаахпыт, үс автоматчик баар, барыта отуччабыт. Хаҥас өттүбүт ытыалаһан барда. «Кэлэр сирдэрин көрө-көрө бары ытыалааҥ!» – диэтэ хамандыыр. Сыппыт туһаайыыны көрүнэ-көрүнэ бары ытыалыыбыт. Чугуйдулар. «Биһигини тыыннаахтыы тутар сыаллаахтар, ол иһин албынныыллар», – диир хамандыыр. Соҕуруу өттүбүтүттэн бу иһэллэр. Эмиэ бары ытыалаатыбыт. Чугуттубут. Биһигиттэн хас да киһи табылынна. Хамандыырбыт: «Пулемёттары ыскайдааҥ, бинтиэпкэтэ, автоматта ылыҥ! Тахсыаҕыҥ! Ытары харыстаамаҥ!» – диэтэ. Дэриэбинэ иһигэр сырыстыбыт. Туора ааһыы уулуссаҕа аҕыйах немец баарын чугуттубут. Дэриэбинэни туораан ыраас сиргэ таҕыстыбыт. Кэннибититтэн уҥа-хаҥас өттүбүтүттэн ытыалаан бардылар. Хамандыыр ракетанан сигаал биэрдэ. Сытан тура-тура сырсыы…
Бэйэбит дьоммут ураатыы-ураатыы утары иһэллэр, ырааҕа суохтар. Биһиги сыччах сэттэ киһи ордон таҕыстыбыт. Хамандыырбыт Туранин Н. өлбүт этэ. Үчүгэй да хамандыыр этэ. Билигин мин сэриилээх киинэни көрдөхпүнэ Туранины уонна бастакы отделением хамандыыра Глушагы саныыбын. Билиэн түбэһээччилэр үгүстэрэ румыннар, поляктар, немецтэр аҕыйах этилэр. Хамандыырдара бары немецтэр буолаллар.
1943 сыл тохсунньу 17 күнүгэр станковай пулемётынан ыта сыттахпына, снаряд улахан оскуолага хаҥас илиим көхсүн иҥиирин бысталаабыта, икки тарбаҕым уҥуоҕун алдьаппыта. Онон госпитальга өр эмтэнэн баран, сыыйыллан 1943 сыл бэс ыйыгар дойдубар эргиллэн кэлбитим.
1974 с, тохсунньу 15 к.
Распечатать